PGS.TS Nguyễn Lân Cường - cả cuộc đời rong ruổi với khảo cổ, âm nhạc

Sự ra đi của PGS.TS, nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường là mất mát lớn đối với nền khoa học, nghệ thuật và giáo dục Việt Nam.

PGS.TS, nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường qua đời tại Bệnh viện Đại học Y Dược, Đại học Quốc gia Hà Nội, hưởng thọ 84 tuổi. Ông ra đi sau thời gian chống chọi với căn bệnh ung thư dạ dày giai đoạn cuối.

PGS.TS, nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường sinh năm 1941, là người con thứ tư trong dòng họ Nguyễn Lân lừng danh, đầy truyền thống khoa bảng và đóng góp cho đất nước. Ông là con trai của cố NGND, GS. Nguyễn Lân – nhà giáo, học giả uyên bác.

Các anh chị em của ông cũng đều là những chuyên gia đầu ngành trong nhiều lĩnh vực, nổi tiếng như GS.VS. Nguyễn Lân Dũng, GS. Nguyễn Lân Hùng, Nhạc sĩ Nguyễn Lân Tuất...

Ông từng chia sẻ một nét độc đáo của dòng họ: “Điều thú vị là trong đại gia đình Nguyễn Lân, các con, cháu, chắt… nếu là nam đều có chữ Lân sau họ. Khi tập trung đông đủ, đại gia đình tôi có đến khoảng 80 người, tạo thành một cộng đồng rất đặc biệt”.

Tình yêu với cổ nhân học từ thời sinh viên

Dù có năng khiếu nghệ thuật từ nhỏ, ông chọn học theo khoa học, định hướng của cha ông. Khi ấy, gia đình đã có người anh (nhạc sĩ Nguyễn Lân Tuất) theo đuổi nghệ thuật.

Vâng lời cha, ông thi vào khoa Sinh vật của trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Thế nhưng, niềm đam mê với sân khấu vẫn âm ỉ cháy. Đang học năm thứ nhất đại học, chàng sinh viên Nguyễn Lân Cường vẫn lén tham gia thi tuyển và trúng tuyển vào đội kịch gồm 15 người (trong đó có cả người bạn sau này là NSND Trọng Khôi).

Đội kịch này thuộc đoàn nghệ thuật của Bộ Văn hóa, được cử sang Liên Xô học tập 5 năm. Cơ hội vàng tưởng chừng mở ra, đưa ông rẽ hẳn sang con đường nghệ thuật chuyên nghiệp. Tuy nhiên, số phận lại an bài ngã rẽ khác.

Đến lúc chuẩn bị lên đường sang Liên Xô thì đội kịch phải ở lại. Chỉ khi cơ hội này không thành hiện thực, Nguyễn Lân Cường mới "bằng lòng" trở lại giảng đường đại học. Từ đó, ông gắn bó trọn đời mình với ngành khoa học, đặc biệt là lĩnh vực cổ nhân học đầy bụi bặm nhưng cũng đầy ý nghĩa.

Sự lựa chọn ban đầu có phần "an phận" ấy đã đưa ông trở thành chuyên gia hàng đầu, để lại những thành tựu quan trọng cho ngành cổ nhân học của Việt Nam. Ông là Tổng Thư ký Hội Khảo cổ học Việt Nam và chủ nhiệm nhiều đề tài cấp quốc gia. Các công trình nghiên cứu của ông tập trung vào việc "lần theo dấu vết" của tiền nhân qua di cốt, phục chế, tu bổ những di hài nổi tiếng, trong đó có bốn nhục thân tại các chùa Đậu, Tiêu Sơn, Phật Tích...

Thành tựu đáng nể trong sự nghiệp khoa học của ông là danh hiệu do Tổ chức kỷ lục Việt Nam trao tặng Người nghiên cứu nhiều nhất các di cốt người Việt cổ Việt Nam: 1.093 di cốt. Những ngày cuối đời, ông vẫn giữ trọn niềm say mê, phóng xe máy với tốc độ 50-55km đến những địa điểm khai quật khảo cổ quanh Hà Nội.

Trong một chia sẻ gần đây với báo chí, ông vẫn hào hứng với dự định sắp phát hành cuốn sách Lần theo dấu vết những ngôi mộ cổ theo phong cách kể chuyện sinh động, chia sẻ về hành trình đi tìm mộ công chúa Lý Kiều Oanh hay những ngôi mộ cổ hoành tráng khác.

Được là chính mình khi phiêu với âm nhạc

Dù theo đuổi con đường khoa học, niềm đam mê âm nhạc trong con người Nguyễn Lân Cường chưa bao giờ tắt. Ông bắt đầu học nhạc từ năm 10 tuổi ở Trung Quốc, được dạy dỗ bởi những tên tuổi lớn như nhạc sĩ Phạm Tuyên và thầy Nguyễn Hữu Hiếu – người đầu tiên chỉ huy dàn hợp xướng ở Việt Nam.

Về nước, ông sớm thể hiện tài năng chỉ huy khi phụ trách các dàn nhạc, dàn hợp xướng tại trường Lý Thường Kiệt, nơi có người bạn sau này là nhạc sĩ nổi tiếng Phú Quang.

Năm 1960, khi mới 19 tuổi, ông đã có những sáng tác đầu tay gây tiếng vang: Ca khúc Tiếng hát bản Mường và hợp xướng “Tiếng ca trên bè gỗ”, đều đạt giải trong các cuộc thi dành cho học sinh - sinh viên của Hà Nội.

Suốt hơn 60 năm sau đó, song hành cùng những công trình nghiên cứu khoa học quan trọng, ông đã sáng tác khoảng gần 100 tác phẩm âm nhạc, bao gồm hợp xướng và ca khúc. Ông từng giữ nhiều chức vụ quan trọng trong các hội âm nhạc, văn học nghệ thuật và là chỉ huy Dàn hợp xướng Hanoi Harmony.

Sau những bụi bặm, nhọc nhằn đường xa gắn với các chuyến đi nghiên cứu về di cốt người cổ, trở về Hà Nội, khoác áo đuôi tôm, cầm chiếc đũa và lên sân khấu phiêu cùng những bản hợp xướng, nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường nói đó là khoảnh khắc ông được là chính mình.

Bên cạnh những bản nhạc xúc động về đề tài người lính, lịch sử như Vị tướng của lòng dân, Về đi em, Bài ca về những người lính đảo, Sau lời tuyên thệ, Cảm xúc Hoàng Thành, ông còn có nhiều ca khúc thiếu nhi được yêu thích: Con búp bê của em, Đèn đỏ thì dừng đèn xanh mới đi, Con thích làm nghề gì?, Chúng em mừng Điện Biên 60 mùa hoa...

"Lòng tôi luôn tha thiết với trẻ thơ. Với tôi, việc viết cho trẻ chưa bao giờ dễ, phải đi vào thế giới và nói theo ngôn ngữ của chúng vì các em rất trong sáng, công bằng, bài hát phải phù hợp, phải hay chúng mới hát", nhạc sĩ chia sẻ.

Nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường khiêm tốn chia sẻ rằng ông nghĩ mình "chỉ là một viên đá cuội nhỏ nhoi" trong ngọn núi tác phẩm âm nhạc đồ sộ của nước nhà. Ông còn dự định hoàn thành bản giao hưởng về đề tài lịch sử Nguyễn Trãi trong những năm hậu 80 của mình…

Ngoài hai lĩnh vực chính là cổ nhân học và âm nhạc, PGS.TS Nguyễn Lân Cường còn có tài năng ở lĩnh vực thứ ba: hội họa. Ông bắt đầu vẽ tranh sơn dầu từ năm 1962. Tài năng này còn được ông kết hợp một cách độc đáo vào chính công việc nghiên cứu của mình

Cuốn sách Bộ xương nói với bạn điều gì là minh chứng, với 320 hình minh họa bộ xương người do chính tay ông tỉ mỉ vẽ. Ông kể về công việc vẽ xương đầy thú vị, sử dụng những chấm đen li ti và mất khoảng 4 giờ cho mỗi hình vẽ chi tiết.

Đời tư kín tiếng, hậu phương vững chắc

Dù sự nghiệp lẫy lừng, đời tư của PGS.TS Nguyễn Lân Cường khá kín tiếng. Ông kết hôn và có con khá muộn, năm 41 tuổi (năm 1982) mới lập gia đình. Bà xã là hậu phương vững chắc, vun vén chăm lo nhà cửa, nuôi dưỡng con cái, bởi ông thường xuyên đi theo những chuyến khảo cổ khắp nơi.

Con gái đầu lòng của ông chào đời đúng ngày 2/9/1982 và được vợ chồng đặt tên độc đáo là Hoa Cương, hiện đang sống cùng bố mẹ. Cậu con trai Nguyễn Lân Chương học chuyên Anh, chuyên ngành tài chính ngân hàng và hiện giảng dạy, làm lập trình tại Hà Nội. Ông từng nói vui rằng dù không theo ngành khoa học sự sống hay âm nhạc như cha, chú, bác, nhưng con trai vẫn mang trong mình dòng máu trí thức của dòng họ.

Những tháng cuối đời, ông phát hiện mình mắc ung thư dạ dày giai đoạn cuối. Ông bị sụt cân nhưng nghĩ là bình thường do làm việc nhiều. Khi đi khám, tin dữ ập đến. Do bệnh ở giai đoạn muộn, hóa trị hay xạ trị không áp dụng được, ông được điều trị bằng phương pháp đích khá tốn kém.

Khoảng thời gian bị bệnh, ông buồn vì còn nhiều dự định dang dở trong cả khoa học và nghệ thuật. Tuy nhiên, ông vẫn giữ tinh thần lạc quan và hài hước. “Tôi vẫn nói vui với học trò rằng sang thế giới bên kia, mình vẫn làm nhạc, dạy học, làm khảo cổ”, ông chia sẻ với Vietnamnet.

Sự ra đi của PGS.TS, nhạc sĩ Nguyễn Lân Cường là mất mát lớn đối với nền khoa học, nghệ thuật và giáo dục Việt Nam. Ông là hiện thân của sự say mê, cống hiến, một minh chứng cho việc con người có thể xuất sắc ở nhiều lĩnh vực tưởng chừng khác biệt. Di sản đồ sộ và nhân cách đáng kính của ông sẽ mãi là nguồn cảm hứng cho các thế hệ sau.

Lê