Kỷ nguyên số - cơ hội vàng để báo chí Việt Nam chuyển mình

Trong kỷ nguyên số, báo chí giữ vai trò vô cùng quan trọng và đã có nhiều thay đổi để thích ứng với môi trường truyền thông mới, tận dụng công nghệ để tiếp cận độc giả nhanh chóng và đa dạng hơn.

Kỷ nguyên số buộc báo chí phải thay đổi

Trong kỷ nguyên số - thời đại của dữ liệu lớn, mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo - báo chí không chỉ đứng trước cơ hội đổi mới mạnh mẽ, mà còn đối mặt với hàng loạt bất cập, thử thách chưa từng có. Từ chỗ là người “gác cổng thông tin”, báo chí giờ đây phải chia sẻ vai trò với hàng triệu cá nhân trên mạng xã hội. Những thông tin được lan truyền không qua kiểm chứng, những “tiêu đề giật gân” câu view, những video ngắn xô lệch giá trị... đang từng ngày đẩy báo chí chính thống vào thế bị động, bị lu mờ ngay trên “sân chơi” của chính mình.

Một trong những bất cập lớn nhất là sự suy giảm niềm tin của công chúng vào báo chí truyền thống. Khi người đọc bị bủa vây bởi “fake news” (tin giả), bởi nội dung do trí tuệ nhân tạo tạo ra mà không rõ nguồn gốc, báo chí phải vật lộn để giữ vững uy tín, chất lượng và bản sắc nghề nghiệp. Trong khi đó, cuộc chạy đua “lượt tương tác”, “độ phủ sóng” khiến không ít cơ quan báo chí lúng túng giữa việc giữ vững đạo đức nghề báo hay chạy theo thị hiếu ngắn hạn.

Mô hình kinh tế báo chí truyền thống cũng đang lộ rõ sự bất cập. Doanh thu từ phát hành và quảng cáo in ấn ngày càng thu hẹp, trong khi mô hình thu phí nội dung số lại chưa thực sự hiệu quả tại nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Không ít tòa soạn phải cắt giảm nhân sự, tinh giản nội dung, dẫn đến chất lượng tin bài bị ảnh hưởng. Áp lực tài chính đôi khi còn khiến một bộ phận báo chí dễ bị chi phối bởi các nhóm lợi ích, làm phai nhạt vai trò độc lập, khách quan của người làm báo.

Thêm vào đó, công nghệ đang thay đổi cách thức làm báo nhanh hơn khả năng thích ứng của đội ngũ nhà báo. Việc thiếu hụt kỹ năng số, khả năng sử dụng công nghệ mới như AI, phân tích dữ liệu lớn (big data), dựng phim số (digital storytelling)... khiến khoảng cách giữa báo chí chuyên nghiệp và các nền tảng công nghệ ngày càng giãn rộng. Nhiều nhà báo trẻ tuy nhanh nhạy nhưng thiếu chiều sâu; trong khi nhiều nhà báo kỳ cựu lại chưa quen với công cụ mới. Điều này tạo nên một khoảng cách thế hệ ngay trong chính các tòa soạn.

Không dừng lại ở đó, báo chí hôm nay còn phải đối mặt với áp lực về an toàn thông tin và đạo đức truyền thông. Chỉ một cú nhấp chuột sai lầm cũng có thể lan truyền tin sai sự thật đến hàng triệu người. Việc kiểm chứng nguồn tin trong thời gian ngắn, tránh rơi vào “bẫy tin giả”, cân nhắc giữa tốc độ và sự chính xác đang là bài toán hóc búa đặt ra mỗi ngày với người làm báo.

Tuy nhiên, chính trong những bất cập ấy lại ẩn chứa một cơ hội đổi mới sâu sắc. Báo chí cần tái định vị mình không chỉ là nơi đưa tin, mà là nơi kiến tạo niềm tin. Trong dòng chảy số hóa, người đọc không cần thêm thông tin - họ cần sự dẫn dắt, thẩm định và phân tích. Đó là thế mạnh cốt lõi mà chỉ báo chí chân chính, chính thống mới có thể đem lại. Và cũng từ đây, vai trò người làm báo không chỉ là người kể chuyện, mà là người truyền cảm hứng, người gìn giữ đạo lý nghề nghiệp giữa muôn vàn thay đổi.

Liệu báo chí có giữ được vai trò "ánh sáng trong thời đại mù mờ thông tin"? Câu trả lời không chỉ nằm ở công nghệ, mà còn nằm ở chính bản lĩnh, khát vọng và lương tâm nghề nghiệp của từng người làm báo hôm nay. Kỷ nguyên số không giết chết báo chí, nhưng nó buộc báo chí phải thay đổi để sống, để lan tỏa giá trị, và để tiếp tục làm nghề một cách tử tế, bản lĩnh và truyền cảm hứng hơn bao giờ hết.

Giải pháp nào để báo chí thực sự phát huy vai trò dẫn dắt trong kỷ nguyên số?

Để báo chí thực sự phát huy vai trò dẫn dắt trong kỷ nguyên số, điều cốt lõi không nằm ở việc chạy theo công nghệ một cách mù quáng, mà ở chỗ làm chủ công nghệ, đổi mới tư duy, giữ vững bản lĩnh nghề nghiệp và kiến tạo những giá trị mới. Muốn vậy, cần những giải pháp cụ thể, thực chất, mang tính hệ thống, để giúp báo chí không chỉ tồn tại - mà còn thăng hoa.

Trước hết, báo chí cần tái định vị lại chính mình - không phải là kênh đưa tin đơn thuần, mà là một thiết chế kiến tạo niềm tin, phản biện xã hội và truyền cảm hứng. Trong một thế giới mà người đọc có thể tiếp cận hàng triệu thông tin mỗi ngày, điều họ cần không chỉ là “tin nóng”, mà là những thông tin chính xác, được kiểm chứng, mang lại chiều sâu, giá trị khai sáng. Đây chính là không gian sống của báo chí chuyên nghiệp - nơi chất lượng được đặt cao hơn số lượng, nơi mỗi dòng chữ có sức nặng về lương tâm và trách nhiệm công dân.

Để làm được điều đó, các tòa soạn cần đầu tư mạnh mẽ vào chuyển đổi số theo hướng thông minh và sáng tạo. Không phải cứ có website, fanpage là đã “số hóa”. Cần xây dựng hệ sinh thái nội dung đa nền tảng, từ báo điện tử, mạng xã hội, podcast, video ngắn đến dữ liệu tương tác. Phải biết tận dụng trí tuệ nhân tạo để hỗ trợ biên tập, cá nhân hóa nội dung, phân tích hành vi độc giả. Phải biến dữ liệu thành tài sản, biến công nghệ thành công cụ nâng tầm nội dung. Thay vì lo sợ AI thay thế, hãy để AI đồng hành, phụ trợ cho người làm báo - để họ tập trung vào điều con người làm tốt nhất: Cảm xúc, trực giác, bản lĩnh và đạo đức.

Đồng thời, mô hình kinh tế báo chí cũng cần được thiết kế lại để nuôi dưỡng báo chí độc lập và tử tế. Trong bối cảnh doanh thu quảng cáo truyền thống sụt giảm, Việt Nam cần học hỏi những mô hình thành công trên thế giới như “thu phí mềm” (soft paywall) kết hợp quảng cáo thông minh, sản phẩm báo chí theo gói (bundle) hoặc hợp tác chia sẻ doanh thu với nền tảng số. Quan trọng hơn cả, Nhà nước nên nghiên cứu thành lập Quỹ phát triển báo chí, nhằm hỗ trợ những cơ quan báo chí thực hiện nhiệm vụ chính trị, thông tin vùng sâu, vùng xa, điều tra xã hội và phản biện chính sách. Báo chí vì cộng đồng xứng đáng được hỗ trợ như một loại hình dịch vụ thiết yếu.

Bên cạnh đó, công tác đào tạo và tái đào tạo đội ngũ làm báo là then chốt. Nhà báo của thời đại số không thể chỉ giỏi viết - mà còn phải biết kể chuyện bằng hình ảnh, dựng video, thu âm podcast, sử dụng công cụ số, làm việc với dữ liệu lớn. Các trường đào tạo báo chí cần cập nhật chương trình giảng dạy, tăng cường hợp tác quốc tế, đưa công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, thực tế ảo, báo chí dữ liệu... vào giáo trình. Trong các tòa soạn, cần có cơ chế học tập suốt đời, cập nhật liên tục, khuyến khích đổi mới sáng tạo, và quan trọng nhất là giữ gìn đạo đức nghề nghiệp - kim chỉ nam của mọi chuyển đổi.

Song hành với đó là một nhiệm vụ lớn: Hoàn thiện thể chế pháp lý cho báo chí số. Trong bối cảnh báo chí đang phải cạnh tranh bất bình đẳng với mạng xã hội, nền tảng xuyên biên giới, Việt Nam cần học tập kinh nghiệm từ Pháp, Hàn Quốc... để xây dựng cơ chế yêu cầu các nền tảng chia sẻ doanh thu, bảo vệ quyền sở hữu nội dung báo chí, xử lý tin giả nhanh và hiệu quả hơn. Đồng thời, cần có khung pháp lý cho các sản phẩm báo chí mới - như podcast, bản tin dữ liệu, AI-generated content - để bắt kịp tốc độ phát triển của công nghệ.

Một giải pháp đặc biệt quan trọng khác là xây dựng chiến lược truyền thông quốc gia trong kỷ nguyên số, trong đó báo chí chính thống giữ vai trò là “nền móng thông tin đáng tin cậy”. Nhà nước cần nhìn nhận báo chí như một thiết chế mềm nhưng cực kỳ quan trọng trong bảo vệ nền tảng tư tưởng, gìn giữ văn hóa dân tộc, định hình bản sắc quốc gia. Cần có chiến lược lâu dài để phát triển báo chí không chỉ trong nước, mà còn ra thế giới - qua các sản phẩm đa ngữ, hợp tác truyền thông quốc tế, truyền bá hình ảnh Việt Nam ra toàn cầu.

Cuối cùng, để mọi giải pháp trở nên sống động, cần khơi dậy tinh thần làm nghề tự trọng, sáng tạo và phụng sự trong từng người làm báo. Mọi công nghệ rồi sẽ thay đổi, mọi mô hình rồi sẽ biến chuyển, nhưng khát vọng nói lên sự thật, đồng hành cùng nhân dân, khơi dậy giá trị tốt đẹp - thì không bao giờ lỗi thời. Báo chí sẽ không mất đi, nếu người làm báo không từ bỏ lý tưởng của mình.

Và chính từ kỷ nguyên số - tưởng như đầy đe dọa - lại đang mở ra một cơ hội vàng để báo chí Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ, vượt thoát khỏi cái bóng cũ, để viết tiếp sứ mệnh cao quý của mình trong một hình hài mới: Bản lĩnh hơn, thông minh hơn, và gần gũi với nhân dân hơn bao giờ hết.

PGS, TS BÙI HOÀI SƠN, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội