Kết nối để bảo tồn then

- Then không chỉ là một loại hình diễn xướng dân gian mà còn là tín ngưỡng, là hồn cốt văn hóa của đồng bào dân tộc Tày, Nùng ở miền núi phía Bắc. Tuy nhiên trong nhịp sống hiện đại, then vẫn có nguy cơ bị mai một. Trong bối cảnh đó, sự ra đời của Liên chi hội Di sản văn hóa (DSVH) Then, trực thuộc Hội DSVH Việt Nam đã và đang trở thành cầu nối cho những người yêu then cùng chung tay gìn giữ, tiếp lửa để then giữ được "sức sống" và trường tồn trong đời sống ngày nay.

Chuỗi hoạt động giao lưu của Liên Chi hội DSVH Then tại Lạng Sơn (tháng 5/2025)

Năm 2018, Hội những người đam mê hát then – hát cho nhau nghe toàn quốc ra đời, tạo phong trào sinh hoạt văn hóa dân gian giữa một bộ phận những người yêu then. Những nghệ nhân, diễn viên quần chúng và người yêu then từ các tỉnh như: Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Quảng Ninh, Hà Giang, Hà Nội, Yên Bái… đã tự nguyện kết nối, giao lưu, học hỏi lẫn nhau. Không phụ thuộc ngân sách Nhà nước, hội sinh hoạt theo hình thức tự quản, tự trang trải kinh phí, tự xây dựng mối quan hệ văn hóa xuyên tỉnh.

Kể từ đó đến nay, trung bình mỗi năm, hội tổ chức ít nhất 1 cuộc giao lưu giữa các tỉnh. Cụ thể như tại Bắc Kạn (2019); Làng văn hóa Quỳnh Sơn, Lạng Sơn (cuối 2019); làng du lịch Phương Độ, Hà Giang (2022); khu di tích Tân Trào, Tuyên Quang (2023)… Mỗi hoạt động được tổ chức thu hút từ 100 đến 400 người tham dự.

Trên nền tảng Hội những người đam mê hát then – hát cho nhau nghe toàn quốc, cuối năm 2023, Liên chi hội DSVH Then chính thức được Hội DSVH Việt Nam ra quyết định thành lập với hơn 120 hội viên. Sự đa dạng trong thành phần hội viên là điểm đặc biệt, tạo nên một "mạng lưới" hoạt động vừa mang tính chuyên môn, vừa giàu tính cộng đồng và lan tỏa.

Anh Hoàng Việt Bình, Chủ tịch Liên Chi hội DSVH Then (Hội DSVH Việt Nam), Phó Chủ tịch Hội Bảo tồn dân ca tỉnh Lạng Sơn cho biết: Bản thân là nghệ nhân trẻ, tôi thấu hiểu tâm tư của các nghệ nhân hát then rằng ai sẽ tiếp nối, ai sẽ giữ lửa cho then sau này. Then không thể chỉ tồn tại trong hồ sơ vinh danh. Muốn then được trường tồn thì phải có người hát, người đàn, có lớp trẻ kế tục. Thực tế có những nơi trong cộng đồng dân tộc Tày, Nùng của mình, nhiều người trẻ không biết hát then, đánh đàn tính. Với trăn trở đó, chúng tôi - những nghệ nhân trẻ ở các tỉnh đã xây dựng một tổ chức kết nối không chỉ nghệ nhân với nghệ nhân, mà còn kết nối thế hệ "cũ" với thế hệ "mới", kết nối địa phương này với địa phương khác, để cùng nhau giữ then như một dòng chảy liên tục trong văn hóa dân tộc.

Với mục tiêu đó, chỉ trong hơn một năm vận động, lan tỏa, đến nay Liên Chi hội DSVH Then đã tăng lên hơn 250 hội viên đến từ các tỉnh miền núi phía Bắc. Trong đó, tỉnh Lạng Sơn có số lượng hội viên đông nhất với 130 người.

Ông Hoàng Văn Y, xã Hưng Đạo, huyện Bình Gia chia sẻ: Tôi là người yêu then. Tôi thường duyên duy trì sinh hoạt trong các câu lạc bộ văn nghệ của thôn, của xã mà ít có cơ hội được giao lưu, học hỏi bên ngoài. Khi biết đến Liên Chi hội DSVH Then, tôi đã đăng ký là hội viên bởi mong muốn được kết nối, giao lưu với người yêu then trong cả nước. Tháng 5/2025 vừa qua, tôi đã được công nhận là hội viên của Liên Chi hội.

Sự hình thành và phát triển của Liên Chi hội DSVH Then đã góp phần tạo không gian cho hoạt động bảo tồn then, tạo phong trào hát then với quy mô sâu rộng qua những hoạt động có tổ chức, có định hướng và mang tính kết nối liên tỉnh.

Đơn cử mới đây, trong tháng 4/2025, Liên Chi hội DSVH Then đã tổ chức Liên hoan hát then, đàn tính online nhằm tạo sân chơi cho các hội viên. Trên 30 bài dự thi được đầu tư về trang phục, chất lượng khá tốt được hội viên các tỉnh gửi đến Ban Tổ chức đã góp phần tạo nên thành công của liên hoan.

Đến giữa tháng 5/2025, Liên Chi hội DSVH Then đã tổ chức chương trình trao giải liên hoan hát then, đàn tính online kết hợp giao lưu, phát thẻ cho 125 hội viên mới. Chương trình được tổ chức tại thành phố Lạng Sơn và tại núi Mẫu Sơn (huyện Lộc Bình) với sự tham gia của trên 240 hội viên, khách mời. Trong đó có nhiều nghệ sĩ, nghệ nhân nhân dân có tên tuổi và gắn bó lâu năm với hát then, đàn tính.

Nghệ sĩ Nhân dân Xuân Ái, nguyên Giám đốc Nhà hát ca múa dân gian Việt Bắc, tỉnh Thái Nguyên đánh giá: Hiện nay, các tỉnh phía Bắc đã thành lập nhiều câu lạc bộ hát then. Việc thành lập Liên Chi hội DSVH Then đã trở thành cầu nối, là nơi thu hút các câu lạc bộ đến giao lưu, học hỏi, trao đổi kinh nghiệm, từ đó nhân rộng ra, giúp cho hát then, đàn tính của dân tộc Tày, Nùng ngày càng được đông đảo công chúng, cộng đồng biết đến và cùng tham gia giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.

NSND, NSUT đánh giá về ý nghĩa của việc thành lập và duy trì hoạt động của Liên Chi hội DSVH Then

Thông qua các hoạt động biểu diễn, hội thi, giao lưu..., Liên Chi hội DSVH Then đã tạo điều kiện để người yêu then chia sẻ kinh nghiệm, học hỏi kỹ năng, đồng thời quảng bá, giới thiệu then đến cộng đồng. Trong các hoạt động đó, các nghệ nhân không chỉ hát cho nhau nghe mà còn được giao lưu, biểu diễn trước công chúng, trao truyền cho thế hệ trẻ.

Bà Ấu Thị Nga Sơn, Phó Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa tỉnh cho biết: Qua nắm bắt thông tin, chúng tôi được biết việc tham gia Liên chi hội DSVH Then là mong mỏi từ lâu của nhiều nghệ nhân và người yêu then trên địa bàn tỉnh. Bởi đó không chỉ là nơi sinh hoạt văn hóa mà còn là cầu nối để "tiếng" then xứ Lạng thêm lan tỏa, không chỉ trong tỉnh mà còn vươn tới các tỉnh bạn. Do vậy chúng tôi luôn ủng hộ cho các hoạt động của Liên Chi hội DSVH Then được tổ chức trên địa bàn.

Tuy mới thành lập, song Liên Chi hội DSVH Then đã và đang khẳng định vai trò là nhịp cầu gắn kết giữa truyền thống và hiện đại, giữa cá nhân và cộng đồng, giữa di sản địa phương và giá trị văn hóa quốc gia. Mỗi hoạt động mà liên chi hội tổ chức đều mang theo thông điệp sâu sắc đó là "Di sản then không chỉ để gìn giữ, mà còn cần sẻ chia". Để làm được điều đó, rất cần sự kết nối bền chặt. Sự kết nối của những hội viên Liên Chi hội DSVH Then hôm nay đã và đang góp phần xây nền móng để bảo tồn then bền vững trong cộng đồng các dân tộc Tày - Nùng phía Bắc nói riêng, cả nước nói chung trong thời gian tới.