Di sản văn hóa phi vật thể UNESCO trước nguy cơ mai một, biến tướng

Sau khi được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) ghi danh, các di sản văn hóa phi vật thể (DSVH PVT) có nhiều cơ hội quảng bá, lan tỏa trong cộng đồng và khai thác giá trị. Tuy nhiên, không ít di sản đứng trước nguy cơ mai một, bị bóp méo giá trị hay bị sân khấu hóa.

Nguy cơ mai một, biến tướng di sản

9 năm sau khi được UNESCO ghi danh vào danh mục DSVH PVT đại diện của nhân loại, Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt có xu hướng thành “cao trào mở phủ, hầu đồng” nên không thể tránh khỏi những hạn chế như: “Sân khấu hóa di sản”, thực hành tín ngưỡng khó kiểm soát, phong trào “tự phong là đồng thầy”.

Chia sẻ về vấn đề này, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Tất Kim Hùng (thủ nhang đền Nguyên Khiết Linh Từ, phố Hàng Bạc, TP Hà Nội) cho biết, thời gian qua, có nhiều tổ chức phi chính phủ được lập ra với những tên gọi là để bảo vệ và phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu. Tuy nhiên, các tổ chức này thường xuyên tổ chức giao lưu, liên hoan nghi lễ hầu đồng, các thanh đồng đóng góp nhiều khoản tiền để thực hiện chương trình không phù hợp với tín ngưỡng, lề lối, bài bản thực hành di sản và phát các giấy khen, giấy chứng nhận, giấy vinh danh. “Nhiều thanh đồng, tân đồng đã không tiếc một khoản tiền lớn, chạy theo phong trào để được biểu diễn tín ngưỡng của mình ngoài không gian điện, phủ và nhận các giấy chứng nhận, các giấy khen vinh danh vì có thành tích trong việc bảo tồn và phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu, nhưng thực chất là đang bóp méo, làm sai lệch tín ngưỡng”, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Tất Kim Hùng trăn trở.

Trái ngược với sự phát triển khó kiểm soát của Thực hành tín ngưỡng thờ mẫu Tam phủ, số phận của nghệ thuật Ca trù khá truân chuyên. Sau khi được UNESCO ghi danh năm 2009, nghệ thuật Ca trù vẫn chưa thể thoát khỏi danh mục DSVH PVT cần bảo vệ khẩn cấp.

Theo nhà nghiên cứu, TS Nguyễn Đức Mậu (Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam), lý do chủ yếu khiến người nghe không đến với ca trù (hoặc chỉ đến một lần rồi thôi) là vì họ nghe mà không hiểu. Bởi vậy, rất cần những buổi biểu diễn có thuyết trình về nghệ thuật Ca trù mang tính chất “hướng dẫn thưởng thức”. “Ca trù là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa nhạc và thơ. Để xây dựng môi trường công chúng của ca trù bắt buộc phải là những người hiểu thơ, yêu nhạc mới có thể thẩm được cái du dương, luyến láy, da diết, xoắn xuýt lấy hơi thở của người ca nữ, hay thứ thanh âm trầm đục của đàn đáy và tiếng cắc tõm giòn tan của trống chầu”, nhà nghiên cứu, TS Nguyễn Đức Mậu cho biết.

Tính tới thời điểm hiện nay, UNESCO đã ghi danh 16 DSVH PVT của Việt Nam vào các danh sách (bao gồm 14 di sản đại diện của nhân loại và 2 di sản cần bảo vệ khẩn cấp), phân bố ở nhiều tỉnh, thành phố với nhiều chủ thể là đồng bào các dân tộc khác nhau. Cùng với đó, Việt Nam đang tiến hành lập hồ sơ DSVH PVT đệ trình UNESCO ghi danh, như: Nghệ thuật Chèo, võ cổ truyền Bình Định, nghệ thuật Mo Mường, Vovinam-Việt võ đạo, nghề nấu phở Việt Nam... Mỗi DSVH PVT được UNESCO ghi danh là một niềm tự hào, làm phong phú thêm bản sắc văn hóa Việt Nam, đồng thời đặt ra nhiều thách thức trong việc bảo tồn, phát huy di sản theo Công ước về Bảo vệ DSVH PVT được UNESCO thông qua năm 2003.

Cần tuân thủ đạo đức về di sản

Việc UNESCO ghi danh DSVH PVT nhằm bảo tồn, phát huy giá trị của những sản phẩm tinh thần gắn với cộng đồng, thể hiện bản sắc văn hóa và truyền thống của một cộng đồng. Việc ghi danh cũng giúp nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của DSVH PVT và thúc đẩy sự tôn trọng lẫn nhau giữa các cộng đồng. Bởi vậy, ngoài việc thực thi các quy định theo Công ước năm 2003 của UNESCO, cần tuyên truyền cho cộng đồng thấy ý nghĩa của việc DSVH PVT được UNESCO ghi danh, tránh có sự hiểu lầm và biến tướng trong quá trình bảo tồn và phát huy DSVH.

Theo GS, TS Nguyễn Thị Hiền, Tổ trưởng Tổ Di sản học, Khoa Các khoa học liên ngành (Đại học Quốc gia Hà Nội), do sự hiểu biết chưa đầy đủ nên còn có quan điểm cho rằng sự ghi danh của UNESCO mang tầm quốc tế và tầm quốc gia, bởi vậy một số địa phương đã coi sự ghi danh như một “thương hiệu quốc tế” để sử dụng với những mục đích khác nhau như quảng bá phát triển du lịch hay lập kỷ lục. UNESCO cảnh báo những hoạt động khai thác, quảng bá vì danh hiệu mà không vì mục đích bảo vệ di sản cho cộng đồng. Điều quan trọng nhất để phát triển bền vững dựa vào DSVH PVT chính là tuân thủ các vấn đề đạo đức về di sản. Cộng đồng phải được hưởng lợi từ chính di sản của họ.

Bất cứ DSVH PVT nào cũng đều có giá trị đối với cộng đồng, nhóm người, cá nhân sáng tạo ra. Việc công nhận, tôn vinh và sở hữu di sản thuộc về cộng đồng, nhóm người đã không ngừng truyền thụ, tái tạo ra trong tiến trình phát triển. Vì vậy, không thể xếp hạng DSVH PVT hoặc so sánh rằng di sản này quan trọng hơn hay có giá trị hơn di sản kia. Để bảo tồn và phát huy DSVH PVT sau khi được UNESCO ghi danh, GS, TS Nguyễn Chí Bền, Ủy viên Hội đồng DSVH PVT (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) cho rằng, cần xác định rõ trách nhiệm của từng chủ thể thực hiện công việc quản lý, như Nhà nước, cộng đồng, nhà nghiên cứu. Giải quyết thấu đáo quan hệ giữa vùng và tỉnh, thành phố, nhấn mạnh vai trò của cơ quan quản lý ngành, từ Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch tới ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố, tránh tình trạng coi DSVH PVT chỉ là của địa phương mình mà không ý thức đây là DSVH PVT được UNESCO ghi danh cho cộng đồng.