Chuyên gia thật, chuyên môn “ảo”

Trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo, nhiều người được gọi là chuyên gia nhưng lại thiếu nền tảng chuyên môn thực thụ. AI đang giúp con người làm việc nhanh hơn, nhưng cũng dần thay thế tư duy độc lập, đặt ra thách thức lớn cho chất lượng lao động tương lai.

Trung Quốc chặn AI trong kỳ thi Gaokao

Từ học sinh ôn thi đến nhân viên văn phòng, AI đang trở thành công cụ không thể thiếu. Nhưng khi máy móc đảm nhận phần lớn công việc tư duy, nhiều người bắt đầu "quen" với việc có câu trả lời sẵn, mà không cần hiểu rõ bản chất vấn đề. Một thế hệ chuyên gia thật nhưng kiến thức ảo đang dần hình thành. Đầu tháng 6 vừa này, Trung Quốc đã bất ngờ vô hiệu hóa hàng loạt công cụ AI như Qwen, Doubao và Yuanbao trong kỳ thi đại học Gaokao để ngăn chặn gian lận.

Dù là biện pháp nhất thời, quyết định này làm dấy lên lo ngại sâu sắc: nếu AI có thể giải đề thay học sinh, liệu năng lực thật còn được đào tạo? Không chỉ trong giáo dục, ở nhiều ngành nghề, AI đang hỗ trợ viết báo cáo, lập trình, phân tích số liệu, thậm chí tư vấn chiến lược. Người dùng có thể tạo ra sản phẩm chỉ bằng vài câu lệnh, mà không cần hiểu cách thức vận hành. Theo thời gian, chính những người được gọi là “chuyên gia” cũng mất dần nền tảng chuyên môn thực sự.

Khi AI thay tư duy, năng lực con người bị bào mòn

Theo Tổ chức Lao động Quốc tế ILO, khoảng 14% công việc toàn cầu đang đứng trước nguy cơ bị thay thế bởi AI và tự động hóa. Dự báo của công ty nghiên cứu Anthropic cho biết, tới năm 2030, có thể một nửa công việc văn phòng cấp thấp sẽ biến mất, khi AI đảm nhận phần lớn quy trình lặp lại.

Nguy hiểm hơn, con người không chỉ mất việc, mà còn mất đi kỹ năng. Nhiều nhân viên trẻ hiện nay có thể sử dụng AI để viết báo cáo nhanh chóng, nhưng khi được yêu cầu trình bày quy trình hoặc phân tích sâu, lại lúng túng. Tình trạng này đang tạo ra một lớp nhân sự "rỗng kiến thức", dù hồ sơ năng lực có vẻ hoàn hảo.

Chất lượng thật không thể đến từ kỹ năng đi tắt

Các chuyên gia gọi đây là hiện tượng "chuyên môn ảo" – tức năng lực biểu hiện bên ngoài không phản ánh đúng trình độ thực sự bên trong. Giống như một ngôi nhà xây bằng vật liệu nhẹ, nếu không có nền móng vững chắc, sẽ dễ dàng sụp đổ khi có biến động. AI có thể giúp tăng tốc công việc, nhưng không thể thay thế tư duy phản biện, sáng tạo và kỹ năng giải quyết vấn đề – những yếu tố cốt lõi để duy trì chất lượng chuyên môn.

Việc sử dụng AI mà không kiểm soát sẽ khiến con người đánh mất năng lực, dẫn tới sự suy giảm không chỉ cá nhân mà cả toàn ngành. Trong ngành y, một số bác sĩ trẻ hiện nay sử dụng AI để hỗ trợ chẩn đoán hình ảnh, lập kế hoạch điều trị và tra cứu phác đồ. Điều này giúp tối ưu thời gian, nhưng cũng dẫn đến tình trạng lệ thuộc.

Một số cơ sở y tế tại Mỹ từng ghi nhận trường hợp bác sĩ không thể đưa ra quyết định lâm sàng khi hệ thống AI tạm ngưng hoạt động, do thiếu khả năng phân tích độc lập. Một nghiên cứu của Đại học Stanford cho thấy 27% sinh viên y khoa dựa vào AI như ChatGPT để làm bài kiểm tra lâm sàng, nhưng lại không thể giải thích cơ sở của quyết định khi bị hỏi ngược.

Những ví dụ này cho thấy, nếu chỉ dựa vào công cụ mà thiếu nền tảng chuyên môn, ngay cả ngành nghề đòi hỏi tính chính xác cao như y tế cũng có thể đối mặt với hậu quả nghiêm trọng.

Làm sao để công nghệ bổ trợ, không thay thế con người?

Giải pháp không nằm ở việc cấm AI, mà là trang bị kỹ năng sử dụng AI có trách nhiệm. Các chương trình đào tạo cần chú trọng vào tư duy phân tích, kỹ năng kiểm tra và xác thực thông tin, thay vì chỉ dạy cách sử dụng công cụ.

Ở cấp độ doanh nghiệp, cần thiết lập cơ chế đánh giá năng lực thực sự, thay vì chỉ dựa vào sản phẩm đầu ra. Trong môi trường học đường, nên khuyến khích học sinh sử dụng AI như một trợ lý, chứ không phải người làm bài hộ.

Về phía chính sách, các quốc gia cần xây dựng khung pháp lý rõ ràng để quản lý việc tích hợp AI vào lao động, tránh tình trạng “bằng giả, kiến thức giả, năng lực ảo”. Chuyên môn thật cần nhiều hơn một câu lệnh AI. Trong một thế giới nơi AI có thể viết, nói, tính toán thay con người, điều quan trọng nhất không phải là tốc độ hay sự tiện lợi, mà là giữ lại năng lực tư duy và hiểu biết sâu sắc.

Một xã hội phát triển không thể đặt tương lai vào tay những “chuyên gia thật” chỉ biết dựa vào “chuyên môn ảo”. Giữ vững giá trị thật trong kỷ nguyên số là thách thức, nhưng cũng là điều kiện sống còn để con người không bị chính công nghệ mình tạo ra làm lu mờ.